Aurreko ataletan ikusi izan den eran, Grezia eta Erroma klasikoan zehar, hagina, idatzitako lan ezberdinetan, basoko espezie modura barneratzen da, eta sekula ez landatutako espezie gisa. Haginak, zuhaitz sakratu eta totemiko modura, esanahi handia izan du penintsulako iparraldeko herri askotan eta jatorri zeltikoko aurrealde atlantiko guztian zehar, bereziki, Kantauriko Mendikateko zati handi batean, eta horri buruzko antzinako erreferentziak aurkitu dira idatzi kantabriar, asturiar edo baskoietan, eta haren inguruan ondarezko lotura harrigarri bat mantendu da.

Berriki Soriako Cabrejas mendilerroan dagoen aldaredun kastro bati buruzko ikerketa interesgarri batzuk erregistratu dira. Bertan, dolmenean idatzita ageri den moduan, bertako biztanleek jainkotasun zelta batekin lotutako Eburos gurtzen zuten (Sanz-Aragonés eta beste, 2015). Marcok (2013) aurkikuntza hori mundu zeltan funtsezkoak ziren baso eta zuhaitzekin lotzen du, horrenbestez, eburobize edo eburoiekin lotuak, haginaren Galiako herriak. Bere ikerketan, gainera, toponimia zeltako beste eratorpen konposatu batzuekin nolabaiteko loturak jasotzen ditu, esate baterako, eburocetón (hagin basoak) edo eburoialum (haginen arteko soilgunea). Are, askoz ere aurreragoko jatorrikoak dira Almazan de Graciak (2017) proposatutako hipotesiak, non haginaren antza duten adarren grabatuekin hornitutako kanpai formako irudi apaingarri eta zeramikak erakusten baititu, konnotazio sakratuak izan ditzaketenak. Halako grafiak ikergai dira gaur egun eta Gaztela eta Leoneko lurraldeko beste eremu batzuetan sakabanatuta ageri dira, esate baterako, Salamancako Frantziako Mendilerroan (Fernández eta beste, 2014).



1. irudia Hagin forma duen adaxkaren irudikapena zeramika numantziarrean. Almazan-Graciarena (2017), aldatua.

Erdi Arora arte hagina ez zen lorezaintzan erabilia izan. Mundu klasikoan haginak zuen ospe txarrak hura apaingarri modura ez erabili izana justifikatzen du, hala lorategi greziarretan nahiz erromatarretan. Horrez gain, hura erabiltzeko aldez aurretiko tradiziorik ere ez zegoen, izan ere, hagina ez zen erabilia izan Mesopotamiako Ilgora Emankorreko lehendabiziko lorategietan. Hagina, era berean, ez zen ageri Grezia eta Erromako lorategietan (eta, are, Europako goi Erdi Arokoetan). Horietako lehendabiziko lorategietan zedroak, pinuak, altzifreak edota mirtoak landatzen diren; hala, adibide batera, erliebe asirioetan agertzen dira (Biblian barne). Haginaren presentziarik eza hori paradoxikoa da, kontuan izanik Behe Erdi Arotik aurrera lorategietan agertzen hasi zela eta apaingarri modura haren erabilera ere orokortzen hasi zela, Europa kontinentalean gehien erabili ziren espezieetako bat izateraino, batez ere, haren baldintza, arrazoi klimatiko, balio estetiko eta ahalmen topiarioaren ondorioz.

Hagina heriotza espezie bat da, Hecate Jainkosarekin lotzen zena, bizidunen munduko ateak eta itzalen lurpeko munduetako ateak bereizten zituen jainkosa. Hagina hilezkortasunarekin lotzen da, heriotza trantsizio huts modura ulertzen duena (Bolen 2003). Oso antzinako erreferentziak aurkitzen dira eutanasiari eta suizidioari buruz idatzi kantabriar, asturiar eta baskoietan erromatar herriarekin izandako gatazketan zehar. López de Guereñu, 1984 in Cortés eta beste, 2000,: “baskoiek, gurutziltzatuak izan aurretik, beren porrotaren jakitun, narkotiko ugari irensten zituzten minik jasan gabe beren etsaien aurkako kantu eta irainen artean, ikuskizuna izu eta harridura handiz ikusten zutenak”, gauza bera gertatu zen gerra horietan bertan Leoneko mendietara ihes egitera behartutako asturiar eta kantabriarrekin (Teleno, Mampodre, Las Medulas). Bertan, goseak erasanda, emakume, haur zein adinekoek nahiago zuten haginaren sustraiarekin egindako edabea edan beren burua etsaien eskuetan utzi baino.

Herri horietako askotan sinesten zutenez “hagin baten azpian lo egiten zutenak hil egin edo gaixorik ipiniko ziren, haren itzala kaltegarritzat baitzuten”. Aitzitik, gaur egun ikus daitekeen moduan (batez ere, Kantauriar Mendikateko mendebaldeko eremu batzuetan), sinesmen batzuen arabera hagina tximistak eta ekaitzak aldentzen ditu, eta ahalmen hori zoritxarrera eta espiritu gaiztoetara ere hedatzen da oro har. Leoneko Aquilianoetan artzainek beren txabolak haginaren zuhaizpean eraikitzen zituzten.

Usadio errotu hori mendikate horretako isuri askotan hedatzen da eta etxeen sarreretan haginak landatzeko tradizio bitxia ekarri zuen, atean bertan, konnotazio mistiko oso antzinakoa duen babesaren propietate hori ez galtzeko.

Ponferradako (Leon) hiri-aldirietan haginen landaketa berezi bat aurki dezakegu. Martínez in Manso eta beste (2012) izenekoak landatutako 70 hagin baino gehiagoren basa jatorriari buruz, lorategietatik eratorritako apaingarrirako haginen artetik bereiziz, azterlan original bat egin zuen. Bere ikerketan ondorioztatu zuenez, lehendabizikoak Ponferradako aldirietako auzoetan landatu zituzten inguruetako mendietako herrietako natiboak ziren auzotarrek eurek. XX. mendearen erdialdera jaitsi zituzten eremu industrializatuetara beren diasporan zehar. Hots, lekualdaketa horretan, mendikateko landa eremuetako exodo errepikatu hartan, haietako askok “familia, izakin, urde eta baratzeko zatiak” berekin eramateaz gain, egileak “hagin migratzaile” izenarekin adierazitakoak jaitsi zituzten. Arbasoekiko konexioa berritzeko modu bat zen nolabait. Zuhaitz zaharrenak 80 urte inguru ditu, egindako datazioekin bat etorriz.

Tokiko biztanleek haginek hartutako eremuetan finkatutako erabilerak, eta eremu horietako ezaugarri diren espezieen (funtsean hagina, Taxus baccata) aprobetxamenduak eraketa horien izaera antzinakoa erakusten dute, eta lurraldeak ipinitako oztopoen aurrean gizakiaren egokitzapenaren lekuko izan dira. Taxus baccata espeziearen 9580* Mediterraneoko Basoak habitata mantentzen duten eremuan garatu izan diren erabilera tradizionalek ez dirudi haginen erabilerarekin gehiegi lotzen direnik. Ziurrenera, hori hagin eraketak urruneko eremutan kokatzen direlako da, landa-guneetatik urrun samar eta sarbide zaileko lekuetan.

Galiziako ekialdeko mendietako eremuan (Terras de Buron, Os Ancares, Pena Trevinca) gehien orokortu den haginaren erabileraren artean hostoetako adaxken erabilera da, negu gorrienetan behi aziendari emateko elikagai modura: urte haietan Galiziako ekialdeko mendialdea elur geruza mardulen azpian lurperatuta geratzen zen hainbat astez, eta bazkatzera irtetea ezinezkoa izaki, herrixketako biztanleek haginaren adar urri batzuk biltzen zituzten, eta hori zen beren behiek jasotzen zuten elikagai bakarra, bazkarako erabiltzen zituzten erreserba guztiak agortu ondoren. Leoneko mendietan ere erabilera tradizional hori jaso da, nahiz eta jakin azienda mota horrek kontsumitutako dosi asko pozoitsuak direla edo, bederen, abortu-eragileak.  Sekula ez zen urarekin ematen (Domingo “Pumarego” kom. perts.).

Galizian ezagutzen den beste erabilera espezifiko bat hagina etxeak eta palleiro (lastategiak) izenekoak egiteko airas (eras) izeneko eraikinak babesteko haize-babes modura ipintzea zen. Erabilera horiez gain, hagina (Taxus baccata) Galiziako ekialde eremuko biztanleen artean aski errespetatzen den zuhaitz espeziea da, funtsean bizi-luzetasun handikoa delako eta giza espeziearentzat toxikoa delako. Haginaren eta pertsonen arteko harremana luzea eta korapilatsua izan da. Horren ondorioz, haginak lorratz nabaria utzi du herri horietako eguneroko jarduneko alderdi askotan.


1. irudia: Galiziako ekialdeko mendialdean (argazkian, Piornedo, Cervantes, Lugo) haginari (argazkian, ezkerrera) emandako erabilera tradizional orokortuenetako bat haren hostoetako adaxkena da, negu gorrienetan behi aziendari emateko elikagai bakar modura.

Palacios del Silen (Leon), behiak haginaren adarrez ketzen zituzten kolikoak erasaten zienean. Pertza batean haginaren adarrak ipintzen zituzten txingarretan eta “bizkarraldean erratzarekin kolpeak” ematen zizkieten. Halaber, lurrin keak edo “lurrindatzeak” egiten ziren haginarekin, erramuarekin eta baratxuri “kordaren” lastoarekin. Aurrez aipatutako lurrin keak behin hotzeriaren aurka ere erabiltzen ziren. (Conecte, 2018).

Beste usadio bat, gaur egun oraindik herri ugaritan mantentzen dena, haginaren adarrak erlijiozko erritualetan erabiltzearena da, hala hileta eginkizunetan, batez ere azaroaren 1ean eta bezperan, nola beste jaiegun batzuetan, normalean ilargi aldi jakinekin lotuak. Hilen Eguna funtsezkoa da zuhaitz horrek mitologia zeltan duen garrantzia ulertzeko. Hala, azaroaren bata Samain eguna da, neguko solstizioarekin lotzen dena eta egutegi zeltarekin bat etorriz, haginarekin (Abella 1996, 2009).

Haginaren adarra Erramu Igandez bedeinkatutako adar modura, edo ermita, santuak edo erlijio prozesio arkuak apaintzeko erabiltzea oraindik indarrean den usadioa da Penintsulako iparraldeko zenbait herritan. Erabilera hori hain zegoen errotua ezen hainbat herritan, Chanosen kasu, Sanabrian (Zamora), haginari, hain zuzen, “ramo” esate baitzaio.


I2. irudia: Bierzoko etxe bateko atean ekaitzak eta zorigaitzak aldentzeko ipinitako adarraren xehetasuna. Argazkia: “A Morteira”


3. irudia: Haginaren adarra Compludoko hilerriko gurutzean (Leon). Xehetasun xume horrek lurraldeko landa eremuan oraindik herritar batzuek gordetzen duten arbasoen hileta tradizio errotu hori erakusten du. Argazkia: Isidro Canoniga.

Lurraldearekin lotutako mitologiari dagokionez, jarraian adibide esanguratsuenak aipatuko dira:
Burgoseko Trebiñu Konderrian, euskal lurretan txertatua, eta Gasteiz hiritik oso gertu, leitze berezi bat aurki daiteke. Leize horren erditik hagin zahar bat dago eskegita, zintzilik. Kutsu sinboliko handiko leku horri “Agineko Leize” izenarekin da ezagun eta badu harremana euskal mitologia oparoan inguruko beste adibide batzuekin.  Leku horretatik oso hurbil, era berean, urte asko dituzten zuhaitzez beteriko hagin multzo berezi bat dago, pagadi azpi-mediterranearrean txertatuak, “Arraldeko Haginadia”, Ihuda errekari zor zaion amildegi batean.

Haginari buruzko elezahar garrantzitsuenetako bat Bierzoko lurretatik dator, eta San Fructuosok hildako Rupianaren sugeari buruzkoa da. “Monteseko monasteriotik oso hurbil Santa Cruzeko ermita dago, eta hartako erretaulan suge ospetsua irudikatzen da. Ermitatik amildegia ikus daiteke eta han behean irekitzen da legendazko leizearen ahoa. Leize hartan bizi zen suge ezaguna, ermitako erretaularen gorenean irudikatua, non suge izugarriaren begia ikusten baita. Suge hura leize txiki batean bizi zen Oza ibaiaren ertzean, Rupianako harkaitzaren azpian, eta hain handia zen, ezen haren isatsa artean leizean zegoela bere burua ermitara inguratzen baitzen, gizaki eta animaliak irensten. San Fructuosok bere monje eta basailuak betiko askatu zituen Rupianako demonio horretatik. Horretarako, sugea haginaren eta apioaren zukuz oretutako gaztaina-irineko ogi handi batekin ase zuen, lo hartu zuen arte. Ondoren, ermitako erretaulan ikus daitekeen eran, sutan erretako gaztainondoaren egur zorrotz handi bat sartu zion begitik garuna kiskali zion arte” (Alonso, 1994).

Gainera, 1916an Mariano Roso de Lunak San Genadio aszetaren bizitza kontatzen duen liburu bat idatzi zuen. Bertan zenbaitetan San Fructuoso aipatzen du haren jarraitzaile modura, “sekulako bizitza, ondoren San Fructuosok imitatua, haginaren zurezko dadoena, Dadoko Andre Mariaren Kaperan gordetzen direnak”.
Euskal mitologia eta haginaren arteko harremana agertzen duen interes handieneko kontakizunetako bat Jose Migel Barandiaranen eskutik iritsi zaigu, Abella bidumagilea bitarteko, haginari eta haren inguruko kulturari buruzko bere argitalpen ezberdinetan ikus daitekeen eran:

“Mutrikuko marinel ugarik adiskide baten kontrako apustua egin zuten. Hark gauez Arno mendiaren tontorraren ertzean altxatzen den haginaren adar bat ekarri behar zuen. Berak baietz egiten zuen, zuloaren ahora igo eta han lehoi bat agertu zitzaion, zertan zebilen galdezka. Marinelak apustua azaldu zion, baina lehoiak erantzun zion ez ziola haginaren adarra mozten utziko, ezta herrira itzultzen ere, aurretik hiru egia esaten ez bazizkion. Marinelak horrela esan zion:
1. Eguzkia beroa da, baina beroago sua.
2. Ilargia argia da, baina argiago eguzkia.
3. Txakur handiak ikusi izan ditut, baina sekula ez zu bezain handiak.

Lehoiak haginaren adarra mozten utzi zion eta ondoren, marinela, Mutrikura itzuli zen”.

Lizarrustiko mendatean, pagadi baten oinetan izandako solasaldi batean, Life Baccata proiektuko A1 ekintzaren aitzakian egindako “Caracterización y diagnosis previa del Hábitat Prioritario ”Bosques mediterráneos de Taxus baccata (9580*) en Pagoeta y Aralar” dokumentuko egileei XIX. mendeko Ondorengotza Gerrekin lotutako istorio interesgarri bat kontatu zien:

“Tropa isabeldarrek zaldiz jarraitzen zutela ihesi zebilela, soldadu karlista bat etsi-etsian Aralarko putzi txiki baten parean gelditu zen. Haren ertzean hagin batzuk zeuden. Batere pentsatu gabe haginaren adar ugari moztu eta uretara bota zituen berriro ihesari emateko. Jazarpenean zetozen tropak hara iritzi zirenean, zaldiak ura edatera gelditu ziren putzuan eta handik gutxira hil egin ziren pozoituta eta soldaduak ihes egitea lortu zuen betiko”.
 

4. irudia: 9580* habitataren ikuspegi orokorra Teixadal de Casaion, Pena Trevinca KBE (ES1130007).

Hagin handi horien ezaugarri berezien ondorioz erkidegoko araudi ezberdinetan babestu eta katalogatu dira. Galizian, interes handieneko haginak martxoaren 22ko 67/2007 Dekretuz (Galiziako Aldizkari Ofiziala, 74. zenbakia, 2007/04/17) onartutako Zuhaitz Berezien Galiziako Katalogoan (CGAS) jaso dira, haien osotasuna babesteko neurri espezifikoak ipintze aldera. CGAS katalogoan jasotzen diren hagin nabarmenen artean hauek aipa daitezke: Baldomir (Bergondo) eta Viladonellekoak (Neda) A Coruñan; Balmonte (Castro de Rei), Carballido (A Fonsagrada), Pasada (Baleira), Corneas (Baleira) eta Cereixidoak (Quiroga) Lugoko probintzian; edo Teixadal de Casaioko haginak, Ourenseko probintzian. Katalogo horretan sartzen ez badira ere, merezi du, era berean, elizako haginak ere aipatzea, adibidez, Vilamea (A Pontenova), Noceda (Folgoso do Courel), edo Fonfriakoak (Pedrafita do Cebreiro); eta baita jauretxe eta landa guneetan dauden zuhaitz apaingarriak, esate baterako, Pazo dos Tenreiro (Pontedeume, A Coruña), Pazo de Mariñan (Bergondo, A Coruña), Piornedo (Cervantes, Lugo), Vilalba (Vilalba, Lugo), Altide (Begonte, Lugo), Luxis (Castro de Rei, Lugo) edo La Unionekoak (Sarria, Lugo). Kasu horietan guztietan zuhaitz ikusgarriak dira. Horietako zenbait Galizia osoan gehien ikertu eta historian aztertu direnak dira, ezagunetakoak izateaz gain (Codorníu eta Stárico 1912; Areses 1952, 1953; Castro eta beste 1989; Rodríguez Dacal 2001; Rodríguez Dacal & Izco 2003; Casal Pita 2008; Olano 2004). Uste denez, mende ugariko zuhaitzak dira eta kokatzen diren jabetzari buruzko istorio luze bezain interesgarria azaleratzen dute.


5. irudia: Baldomirreko hagina (Bergondo, A Coruña), Zuhaitz Berezien Galiziako Katalogoan jasotzen dena.


6. irudia: Carballidoko hagina (A Fonsagrada, Lugo), Zuhaitz Berezien Galiziako Katalogoan jasotzen dena.

Asturiasen Monumentu Natural izendatu dituzte ondare, estetika, botanika edo sinbolismo aldetik balio handiena duten haginak, adibidez, Bermiegu (Quiros), Pastur (Illano) edo Lagoko (Allande) haginak. Haginak balio historiko handiko ingurune batean lekutzen direnean, eliza edo hilerri baten alboan, multzo hori Gune Historiko deklaratu izan da. Horixe gertatzen da Martul (Villanueva de Oscos), Rozadas (Boal), Cenero (Gijon) eta San Martin del Marreko (Villaviciosa) elizetan. Haatik, badira bi kontsiderazio horiek dituzten haginen adibide esanguratsuak. Hori da Salas (Salas) edo Santibanes de la Fuenteko (Aller) haginen kasua.

Euskadin, monumentuzko haginak Zuhaitz Berezi deklaratu dira. Horren adibide dira Pagoeta (Aia), Aginalde (Zeanuri), Aginarte (Zeanuri), Antoñana (Kanpezu) eta Izarrako haginak. Nafarroan, tamaina handieneko haginak ere Monumentu Natural deklaratu dira. Adibide batera, Otsaportillo (Ameskoabarrena), Auztegia (Otsagabia) eta Etxalarreko haginak.


7. irudia: San Cristobal de Valduezako hagina, Leon. Argazkia: Life Baccatako bazkideak.


8. irudia: Pueblo de Teixeira, Folgoso do Courel, Lugo, etxe alboetan hagin ugari dituztela. Argazkia: Life Baccatako bazkideak.
 

Berriki eman zaien erabilera
 

Hagina biztanleen artean aski errespetatzen den zuhaitz espeziea da, funtsean bizi-luzetasun handikoa delako eta giza espeziearentzat toxikoa delako. Hori dela eta, horietako asko apaingarri modura erabili izan dira landa komunitateetako eguneroko jarduneko leku adierazgarrietan, esate baterako, erlijio eremuetan (elizak, hilerriak), eta baita erabilera publikoko lekuetan ere (plazak, iturriak, etab.).

Tokiko biztanleek haginek hartutako eremuetan finkatutako erabilerak, eta eremu horiek aprobetxatzeko moduak eraketa horien izaera antzinakoa erakusten dute, eta lurraldeak ipinitako oztopoen aurrean gizakiaren egokitzapenaren lekuko izan dira.

Testuinguru historiko eta soziokulturalaren barnean, argi geratu da haginak gizakiarekin antzina-antzinako lotura bat duela, eta dagoeneko adierazi den moduan, Espainiako geografian barna asko dira haginak eskainitako baliabideei eman zaien erabilera une bakoitzeko premien arabera.

Artzain eta abeltzainek oso ondo dakite haginak zein erabilera eta propietate eskaintzen dituen, aziendarekin mendian ematen zituzten denboraldi luzeetan zehar eskuratutako ezagutza dela medio. Erabilera ohikoenen adibide modura aziendarentzat zuen ezaugarri abortu-eragilea aipatu behar da, eta haren egurra bastoi edo makilak egiteko erabiltzeko usadioa, eta baita ardietarako lepoko, ezkila-mihi edo zintzarriak egitekoa ere.

Ildo horretatik, antzinatik haginari eman zaion erabilera ohikoenetako bat haren egurrarekin lotzen da, iraunkortasun eta erresistentzia handiko zuhaitza dela aski ezagun baita. Hala, erreminta, tresna eta lanabesak egiteko erabili izan da hagina.

Adibidez, Penintsulan oso hedatua da egurra egiturazko elementu modura erabiltzeko joera, karga-habe edo mehelin modura kasu (Dehesa de Montejo, Palentzian; Gorbeiako Mendigunea Bizkaia eta Araba artean, non egiturazko astoari “agine” esaten baitzaio, etab.). Halaber, tornuak fabrikatzeko eta gurdi, orgetako ardatz, laborantzako gai eta, are, haragia mozteko kako eta oinarrietarako iraunkorrak izan behar duten piezak egiteko erabili izan da.

Eman zaion beste erabilera oso hedatu bat, eta ez Europako espeziearen kasuan bakarrik, Mexikoko espeziearen (Taxus globosa) kasuan ere jaso baita erabilera hori, itxitura eta mugarriztatzeak egiteko hesolen eraikuntza da.

Erabilera herrikoi modura, duela gutxira arte, sukalderako gaiak egiteko haginaren erabilera nabarmentzen da, sardexka edo koilarak egiteko adibidez.

Gaztela eta Leon nahiz Euskadin nabarmendu behar da haginaren egurra erlijio tailuak egiteko zein boloak, artilea hariztatzeko goruak, arotzaren eskuilak, garlopak eta, are, kriskitinak eta bestelako musika instrumentu batzuk (gaita eta arrabitak) eraikitzeko erabili izan dela. Horren hedatua ez bada ere, haginaren egurra arotzerian ere erabili izan dela jaso da, altzari eta oheak eraikitzeko.

Azpimarratu behar da Galizian ezagutzen den erabilera tradizional espezifikoenetako bat hagina haize-babes modura baliatzea dela Lugoko probintziako ipar mendebaldean, izan ere, bertan haginak etxeak eta airas (eras) izeneko eraikinak babesteko haize-babes modura ipintzen ziren.


9. irudia: Gurina egiteko haginaren egurrez egindako platera, “Plater ar” izenekoa, Omañako herri batean. Argazkia: Isabel González.